Do dziejów oświaty na Ziemi Ząbkowickiej, a zwłaszcza na temat szkolnictwa wiejskiego, źródeł jest bardzo mało. (…)
Stara szkoła w Ziębicach pochodziła prawdopodobnie z lat 1477 – 1504, na jej miejscu w 1565 zbudowano nową, która działała nieprzerwanie do 1881 r., kiedy to zamieniono ją na organistówkę. Ponieważ ten budynek z początkiem XIX w. był już w kiepskim stanie zdecydowano się zbudować w 1820 r. nowy budynek, co stało się możliwe dzięki wykorzystaniu cegieł ze zburzonej bramy Nyskiej i szubienic z Szubienicznego Wzgórza (obecnie Góra Parkowa). W mieście istniało stowarzyszenie wspierające ubogich uczniów szkoły ewangelickiej: „Der Verein zur Unterstützung armen Schulkinder in der evangelischen Stadtschule zu Münsterberg“. Założone zostało w 1839 r. przez siedmiu członków założycieli. W pierwszej połowie XIX w. w Ziębicach, między innymi uczyli nauczyciele: Ludwig Sobolewski – ewangelik, rektor szkoły miejskiej, Joseph Brand – uczył w szkole miejskiej, Andermann, Büttner , Hentschel , Linde, Franz Müller – rektor, August Schirm, Scholz , Franz Schneider , Ignaz Schwantusky, Ernst Jonathan Ehrenfried Wandersleben – rektor szkoły , Theresia Wolf z domu Ferner, Wilhelm Wolf – nauczyciel i organista. Kantorami byli: Bayer, Eduard Schefner – kantor ewangelickiej szkoły miejskiej i Hanke. Wizytatorem szkolnym był Fischer. Dzieciom ziębickim prywatnych lekcji udzielali: Büttner, który prowadził: „privat Lehrenanstalt”, Johanna Gloger – ucząca czytać, pisać i rachować oraz C.S. Petzholdt – nauczyciel kaligrafii, W mieście istniała również dwuklasowa żydowska szkoła religijna. Lekcji tańca w maju 1840 r. Ziębiczanom udzielała Auguste Hentschke z domu von Gustow. W następnych latach tańca uczyli: dalej pani Hentschke, C.F. Ballani – nauczyciel wyższej szkoły tańca z Wrocławia i nauczyciel tańca Kuschel. Lekcji muzyki udzielali: C. Stolz – muzyk i dyrygent z Ząbkowic Śl. i muzyk Weidlich ze Strzelina. Muzykami w mieście byli: Schimmoneck, August Kassner, Florian Hermann i Amand Pfeifer.
W 1863 r. założona została katolicka szkoła dla dziewcząt. W 1849 w mieście otworzono seminarium nauczycielskie. Od 1881 r. w budynku szkoły z 1565 r. pomieszczono szkołę parafialną. Pod koniec XIX w. w mieście było siedem szkół. Od 1. IV. 1889 r. działała wyższa szkoła dla dziewcząt i bursa – „Höhere Töchterschule und Pensionat”. W miejscowej prasie informowała o tym jej przedstawicielka Elfriede Muche. W Latach 20. XX przemianowana została na „Höhere Mädchenschule” i zyskała status liceum. Dyrektorem tego zakładu była Helene Zolondek. W 1928 r. w mieście działały następujące szkoły: Katholische Mädchenschule, Katolishe Knabenschule, Evagelische volkschule für Mädchen, Evangelische volkschule für Knaben, Helenenschule i Höhere Knaben und Aufbauschule. W mieście istniała też „Städtischen Präfektenschule”. Od 1 kwietnia 1889 r. w hotelu „zum goldenen Kreuz” przy Breslauerstrasse w Ziębicach Ad. Grunwald prowadził „Musikschule”. Uczył podstaw harmonii muzycznej oraz gry na fortepianie i skrzypcach. Założona w 1800 r. w Ziębicach „Die höhere Knabenschule” w początkiem lat 20. XX w. przemianowana została na „Real – Gymnasium” przy Schützenstrasse 1. Jej rektorem był wówczas Pluschke. Wypada wymienić nauczycieli, którzy we wsiach powiatu ziębickiego pracowali w ostatniej ćwierci XIX w. oraz w pierwszym trzydziestoleciu XX w. Byli to: Rothe, Kathe i Franz Kelpin – nauczyciele w Biernacicach. W. Holletschek – nauczyciel w Brukalicach. Franz Herrmann, Seewald i Bernhard – nauczyciele w Chałupkach. Emil Plüschke, Stache, Sendler, Pietsch, Ihme, i rektor Schöfer – nauczyciele w Ciepłowodach. Hermann Schiche, proboszcz Rohn, Winter i pani Alber – nauczyciele w Czerńczycach. Kuchlich, Anders i Hielscher – nauczyciele w Dębowcu. Kubetschek, Sauer, Stehr, Oswald Pohl – nauczyciele w Doboszowicach. Wilhelm Tenzer, Gressig i Kluge nauczyciele w Głębokiej. Hentschel – nauczyciel w szkole ewangelickiej; pani Wünscher, Pietsch, Alois Dinter, Kubetschek i kantor Huber – nauczyciele w Henrykowie. Adolf Heilmann i Spieler – nauczyciele w Kalinowicach Górnych. Bernhardt Sandmann, Schobert, Fischer, Jersemann, Julius Scholz i Kepper – nauczyciele w Krzelkowie. Otto Hirschberg, Buchta i Sindermann – nauczyciele w Lubnowie. Emanuel Scheinert, Broh, Reichel i Sabel – nauczyciele w Muszkowicach. Franz Starker, Wiethöff i Sarembe – nauczyciele w Niedźwiedniku. Jaschek, Josef Kube , Scholz, pani Müller, Perschke i Barton – nauczyciele w Niedźwiedziu. Drechsler – nauczyciel w Osinie Małej. Ender – nauczyciel w Osinie Wielkiej. Rudolf Rösner – nauczyciel w Piotrowicach. Bartel, Franz Schmidt, Zeitz i Kolbe – nauczyciele w Pomianowie Dolnym. Proske, Kolbe i Grundtke – nauczyciele w Pomianowie Górnym. Vogt (kantor i nauczyciel) oraz Werner Kunte nauczyciele w Rososznicy. Josef Probst, Schindler, Knoblich i Lischke (Lischka) – nauczyciele w Starczówku. Alexander Henschel (nauczyciel i kantor) oraz Harbig – nauczyciele w Starym Henrykowie. Hirschmann i Kienast (Kynast) – nauczyciele w Targowicy. Josef Fuhrmann, Weltscheck, Redctowski, Barndt i Josef Pierniok – nauczyciele w Wadochowicach. Kolbe, Hubrich, Zimmer, Kretschmer, Kosaucke (Kosauke) i pani Pelke – nauczyciele w Wigancicach. Inspektorem lokalnych szkół w Wigancicach i Dębowcu był proboszcz Johannes Lehnert .
Zarobki nauczycieli kształtowały się różnie. I tak w 1888 r.: w Dębowcu nauczyciel otrzymywał 180 marek, w Głębokiej 224 marek, w Henrykowie 180 marek, w Kalinowicach Górnych 180 marek, w Ziębicach 250 marek, w Muszkowicach 200 marek, w Chałupkach 240 marek, w Pomianowie Dolnym 240 marek, w Doboszowicach do uzgodnienia od 164 marek i w Wigancicach do uzgodnienia od 72 marek.
W 1911 i 1912 r. we wsiach powiatu Ziębickiego: Ciepłowodach, Henrykowie, Lubnowie i Niedźwiedziu powstały wiejskie szkoły dokształcające – „die ländliche Fortbildungschule”. W roku 1926 działały one już w następujących okręgach: Starym Henrykowie, Niedźwiedziu, Niedźwiedniku, Biernacicach, Dębowcu, Czerńczycach, Osinie Wielkiej, Henrykowie, Doboszowicach, Krzelkowie, Lubnowie, Starczówku, Pomianowie Dolnym, Rososznicy, Targowicy, Ciepłowodach, Wigancicach i Wadochowicach. Uczyli w nich następujący nauczyciele: Hentschel, Scholz, Sarembe, Kelpin, Hielscher, proboszcz Rohn, Ender, Kubetschek, Stehr, Jersemann, Hirschberg, Lischka, Schmidt, Vogt, Kienast, Schöfer i Fuhrmann.
Dużą rolę władze szkolne przywiązywały do czytelnictwa. W 1915 r. w powiecie ziębickim było 21 powiatowych bibliotek ludowych – „Kreisvolksbibliothek”, a w 1921 r. było już 24 bibliotek ludowych – Kreisvolksbücherei i 10 bibliotek młodzieżowych – Kreisjugendbücherei. Ilość ta pozostała niemal bez zmiany do 1931 r. Poważną rolę dydaktyczną i popularyzatorską w drugiej połowie lat 20. i później pełnił program „Bilderbühne der Kreise Frankenstein, Reichenbach, Münsterberg. W jego ramach powiaty Ząbkowicki, Dzierżoniowski i Ziębicki objeżdżało kino prezentujące w wybranych wsiach, w nadających się po temu salach, niekiedy w zajazdach, filmy popularno naukowe. I tak na przykład w styczniu 1928 r. prezentowano wiązankę filmów: „Styl gotycki w budownictwie”, „Morska pustynia”, „Piechotą w tłumie wielkiego miasta” i „Wiedza jest siłą”. Tak dobrane zespoły filmów, skierowanych głównie dla młodzieży prezentowano cyklicznie. W trzeciej ćwierci XIX w. i pierwszej tercji XX w. w szkołach ziębickich, między innymi uczyli: Elfiede Muche, Staude – kantor, Sprotte, Weiser, Günther – dyrektor seminarium, Kassner – rektor, Schmidt – nauczyciel w seminarium, Schallhorn, Knebel – nauczyciel szkół średnich, Kuschbert, Pauleck, rektor – Buchau, Fischer, panie Zeglin, Breuer i Kabus, Schallborn – nayczyciel w seminarium, Josef Fuhrmann, Lorenz – nauczyciel w seminarium, Semke – nauczyciel w seminarium, Eduard Mayer – nauczyciel szkół średnich, rektor – Pluschke, Helene Zolondek – dyrektor, Eduard Mayr, Kügler, Arthur Junggebauer, Eduard Mayr – nauczyciel szkół średnich, Georg Tschaepe, Kretschmer – radca szkolny, Haedrich – powiatowy inspektor szkolny i Kügler – powiatowy radca szkolny.
We wsiach w okolicach Ziębic prywatnych lekcji udzielał wędrowny nauczyciel Klocke. W latach 20. XX i później w Ziębicach przy Burgstrasse 19/21 działała szkoła jazdy samochodowej prowadzona przez Ziebcholza. W 1940 r. w mieście działały następujące szkoły: „Staatliche Schlageterschule” (Oberschule für Jungen in Ausbauform), mieściła się ona przy Schützenstrasse 3, jej dyrektorem był Thiel; „Städtische Berufschule”, mieściła się przy Baderstrasse, kierował nią Krahl; „Hindenburgschule”(katolicka szkoła ludowa dla chłopców), przy Neisserstrasse 6 (ul. Nyska), kierował nią rektor Neumann; „Hans-Schemm-Schule” (katolicka szkoła ludowa dla dziewcząt) przy Neisserstrasse 6; kierowała nią rektor Müller i „Horst-Wessel-Schule” (ewangelicka szkoła ludowa) przy Baderstrasse 7
A jak było ze szkolnictwem w Złotym Stoku? Otóż w 1545 r. zbudowano nową szkołę ewangelicką, do tej pory w mieście była tylko szkoła parafialna. W roku 1749 szkoła ewangelicka została przeniesiona do domu Fuggerów w Rynku. W 1793 r. czterdziestu mieszkańców miasta wykupiło dom, w którym były dzierżawione pomieszczenia dla trzyklasowej szkoły i podarowało go gminie katolickiej. W 1825 r. w mieście były dwie szkoły z czterema nauczycielami. W 1842 r. oddano do użytku zbudowaną w pobliżu kościoła nową siedmioklasową szkołę katolicką (która istnieje do dzisiaj). W 1851 r. po generalnym remoncie poświęcono szkołę ewangelicką. W 1872 r. na mocy ustawy o nadzorze kościelnym obydwie istniejące szkoły parafialne: katolicka i ewangelicka przeszły pod nadzór państwa. W trzeciej ćwierci XIX w. znanym w mieście nauczycielem był August Uber. Rektorem szkoły ewangelickiej pod koniec XIX w. był Carl Lichtenfeld, osoba wielce dla Złotego Stoku zasłużona, autor kroniki tejże szkoły, której pisanie rozpoczął 14. VI. 1887 r.
W dniu 9 lipca 1890 r. w mieście poświęcona została uroczyście placówka konfirmacyjna noszącą nazwę „Mariannen Stift”, przy ulicy Pfarrstrasse (obecnie św. Jadwigi). Ufundowała ją Marianna Orańska. Placówka przeznaczona była dla biednych ewangelickich rodzin spoza Złotego Stoku, których nie stać było na posyłanie dzieci do szkoły. Uczyły się one tam pod opieką diakonis. W 1903 r. w Złotym Stoku były następujące szkoły: katolicka, w której uczyło pięciu nauczycieli i ewangelicka, gdzie pracował jeden nauczyciel oraz szkoła Gospodarstwa Domowego i Kształcenia Zawodowego. W 1920 r. w budynku sanatorium, odkupionym przez miasto od Gertrudy Güttler, otwarto Śląskie Liceum Leśne. W dniu 5 października rozpoczęło w nim naukę 42 uczniów, a pierwszym jej dyrektorem był Rieger. Upamiętniono go kamieniem z jego nazwiskiem na Górze Krzyżowej. W 1923 r. było już w mieście gimnazjum, w którym uczyli się uczniowie po 4 klasie szkoły podstawowej. W 1940 r. w szkole katolickiej prowadzonej przez rektora Joppich’a uczyli nauczyciele: Kasarnik, Meixner, Körner oraz nauczycielki: Meissner i Hoffmann. W szkole ewangelickiej uczyli nauczyciele: Rhensius i Kynast.
W Srebrnej Górze w 1592 r. powstała szkoła ewangelicka, znajdowała się ona po południowej stronie cmentarza, poniżej domu parafialnego. Do jej powstania w dużej mierze przyczynił się Zacharias Max Liebhold – pisarz miejski, który osobiście interweniował u Petera Wock von Rosenberg – ówczesnego właściciela miasta, prosząc o wystawienie odpowiednich aktów prawnych. Liebholdt uczył w srebnogórskiej szkole do 1593 r. Nowa szkoła ewangelicka powstała w 1653 r. i uczyło w niej dwóch nauczycieli, a działała do 1697 r., kiedy to zamknięta została w ramach kontrreformacji. W latach 1729 – 1731 budując nowy kościół katolicki zbudowano też szkołę i dom parafialny, które mieściły się w jednym budynku, poniżej kościoła. W 1795 r. w mieście nadal były dwie szkoły ewangelicka i katolicka. W dniu 28 czerwca 1807 r. w trakcie zdobywania przez wojska napoleońskie twierdzy, Srebrna Góra została prawie całkowicie zniszczona, a w tym i obydwie szkoły. Katolicki dom parafialny i mieszczącą się w nim szkołę odbudowano w latach 1808 – 1809. Natomiast nowy budynek szkoły ewangelickiej powstał w 1831 r., do tego czasu młodzież pobierała lekcje w domach prywatnych. Uczył w niej jeden nauczyciel. Przez pewien czas jako prywatny nauczyciel uczył w mieście Paul Hermann Heinzelmann późniejszy historyk kościoła ewangelickiego. W 1858 r. zlikwidowana została szkoła garnizonowa, która najprawdopodobniej powstała po 1775 r., kiedy Srebrna Góra stała się miastem garnizonowym. Do tej szkoły uczęszczały dzieci rodzin stacjonujących w twierdzy żołnierzy. Ponieważ wraz ze wzrostem ludności miasta, stara szkoła katolicka nie mogła pomieścić uczniów, w roku 1860 wybudowano nową szkołę. Jednak liczba uczących się w niej uczniów nadal rosła, więc mniej więcej od 1866 r. zatrudniono w niej drugiego nauczyciela. W szkole ewangelickiej uczyli: Friedrich Zinke (nauczyciel i kantor) oraz H. Niemann, drugiego nauczyciela zatrudniono dopiero w 1912 r. W roku 1886 r. lekcji tańca i stosownego zachowania udzielali mieszkańcom Srebrnej Góry J. Preisbisch wraz z żoną. W okresie międzywojennym edukacja w mieście ograniczała się do dwóch szkół ludowych (ewangelickiej i katolickiej), przedszkola i założonej w 1904 r. dokształcającej szkoły zawodowej. W latach 1926 – 1928 wyremontowano Fort Wysoka Skała, który przekształcono w ośrodek sportowy szkoły policyjnej w Ząbkowicach Śl. W 1940 r. w szkole katolickiej uczyli nauczyciel Ullrich i nauczycielka Günther [czy nie żona malarza Maxa Günthera?]. W ewangelickiej uczyli nauczyciele Pagelsen i Rohnke.
W Bardzie po sekularyzacji w 1810 r., większą część budynku klasztornego zamieniono na szkołę, którą przeniesiono z budynku dawnej szkoły parafialnej, która znajdowała się w jednym z domów stojących naprzeciw fasady kościoła. Jest ona jeszcze widoczna na rysunku Friedricha Bernharda Wernera. W trzeciej ćwierci XIX w. w miejskiej szkole katolickiej uczył Joseph Kronast , który był drugim nauczycielem. W 1940 r. mieście, przy Adolf-Hitler-Strasse 115 działała „Katholische Volksschule”, prowadzona przez kierownika Böhm’a. Uczyli w niej nauczyciele Doerfel i Schneider oraz nauczycielka Kische.
Świecka szkoła w Kamieńcu Ząbkowickim powstała w 1837 r. W tej miejscowości księżna Marianna Orańska założyła ewangelicką szkołę ludową. Z własnej kasy opłacała nauczyciela, dotowała ogrzewanie jego mieszkania i budynku szkolnego. Przeznaczała też pieniądze na pomoce naukowe. Ówczesny nauczyciel miał wykształcenie gimnazjalne, stąd poziom w szkole kamienieckiej przekraczał poziom szkół elementarnych. Z kolei dla młodzieży żeńskiej Marianna utworzyła szkołę szycia i szydełkowania, którą w całości utrzymywała. Szkołą kierowała żona jednego z urzędników księżnej, potem jednak od 1839 r. zatrudniono dobrze przygotowaną do zawodu nauczycielkę. W Kamieńcu, między innymi, uczyli: Alois Elster – nauczyciel i organista oraz Dinter – nauczyciel.
Również w wielu wsiach istniały szkoły, o których napotkać można tu i ówdzie wzmianki. I tak katolickie szkoły istniały w: Biernacicach, Chałupkach, Czerńczycach, Dębowcu, Głębokiej, Grodziszczu, Nowym Henrykowie (katolicka i ewangelicka), Kozieńcu, Laskach, Mąkolnie, Mikołajowie, Niedźwiedniku, Olbrachcicach, Osinie Wielkiej, Piotrowicach Polskich, Pomianowie Górnym, Pomianowie Dolnym, Przedborowej (dwa budynki szkolne), Różanej, Starczowie, Stoszowicach, Sulisławicach, Starczówku, Targowicy, Wadochowicach i Zwróconej. Wymieniłem tylko te, o których były wzmianki w historycznych dokumentach. W Przyłęku w 1785 roku odnotowano istnienie domu gminnego i szkoły. Błotnica posiadała szkołę od 1869 r. W Braszowicach szkołę wybudowano w 1730 r. W Brodziszowie szkoła istniała od 1776 r. W Chwalisławiu szkołę zbudowano w 1824 r. W Dzbanowie szkoła istniała od 1836 r. W Dziećmorowicach szkoła istniała od 1776 r. W Jaworku szkołę wybudowano w 1742 r. W Kamieńcu świecka szkoła powstała w 1847 r. W Kluczowej szkołę wybudowano w XIX w. W Kopanicy od 1888 r. istniała szkoła ewangelicka. W Krzelkowie był żeński klasztor z pensjonatem, przedszkolem i szpitalem oraz szkołą. W Lutomierzu szkoła istniała od 1881 r., wcześniej była tam szkoła parafialna. W Opolnicy szkoła była od 1787 r. Pawłowice miały szkołę od 1870 r. Nieistniejące już dziś Pilce posiadały szkołę od 1836 r. Od 1833 szkołę miał Potworów. W Rudnicy szkołę wybudowano w 1786 r. W Sławęcinie wybudowano szkołę w 1863 r. W Stolcu w 1832 r. została wybudowana nowa szkoła ewangelicka, a w roku 1841 katolicka, wcześniej odnotowano w 1784 r. istnienie tam jednej szkoły. W Stoszowicach szkoła była już w 1784 r. W Strąkowej szkoła katolicka istniała od 1802 r., a ewangelicka od 1874 r. W Topoli szkoła powstała w 1800 r. W Wadochowicach w r. 1706 spłonęła stara szkoła, odbudowano ją w tym samym roku w stylu barokowym. W Wilamowicach szkoła była od 1880 r. W Grodziszczu szkoła istniała od 1 ćwierci XIX w., nauczycielem w niej był Amsel. W Brzeźnicy pierwsza szkoła powstała przy kościele w 1730 roku, nowa została wybudowana w 1834 roku. Szkoła ewangelicka została założona w 1864 roku. W 1929 roku wieś liczyła 498 katolików i 106 protestantów. W Laskówce szkoła katolicka powstała dopiero wtedy, gdy wieś stała się własnością Marianny Orańskiej, istniała już w 1840 r., tak samo było w Janowcu, gdzie szkołę wybudowano w 1842 r. W Potworowie szkołę wybudowano w 1883 r. Nauczycielami w pierwszej połowie XIX w. byli: Ernst Majeck w Chałupkach, Joseph Hahn w Niedźwiedniku i Carl Bittner w Pomianowie Górnym.
Wymienię niektórych nauczycieli uczących w trzeciej ćwierci XIX w. w wiejskich szkołach. W Brodziszowie uczył August Glatzer. W Brzeźnicy Wilhelm Stenzel – nauczyciel i organista oraz Julius Schubert, Karl Krista – proboszcz, radca szkolny i inspektor lokalnych szkół, Posner, Hoffbauer i Heimann. W Byczeniu nauczycielem i organistą był Stephan. W Dzbanowie uczył Hermann Stehr – nauczyciel i pisarz. W Kubicach (obecnie Bobolice) uczył August Elster . W Przedborowej uczył Zwick. W Przyłęku uczył R. Neumann. W Sadlnie mieszkała rodzina nauczycielska John, uczył tam też M. Koppitz. W Stoszowicach nauczyciel Nitschke oraz miejscowy proboszcz i inspektor szkolny – August Rohner , który nauczał w szkole katolickiej. W Stolcu uczyli: Emil Watzlawik i Theodor Seiffert (nauczyciel i kantor) w szkole ewangelickiej, a w szkole katolickiej Robert Mager. W Strąkowej w szkole ewangelickiej uczyli: przez 16 lat Carl Donnenberg, którego nekrolog ukazał się w 1877 r. i nauczyciel Schöbel. W Tarnowie uczył Konstantin Müller i Kretschmer. W Topoli uczył Winderlich.
Jedną z większych wsi na terenie Ziemi Ząbkowickiej były Laski. Warto więc na jej przykładzie pokrótce odnotować jak wyglądał rozwój oświaty na terenie wsi tej wielkości. Według opisu Śląska F. A. Zimmermanna Laski już w 1785 r. posiadały szkołę. W 1825 r. we wsi znajdowała się szkoła katolicka z jednym nauczycielem i drugim pomocniczym nauczycielem. W 1828 r. zbudowany został nowy budynek dla szkoły katolickiej. W 1845 r. w szkole pracowali jeden nauczyciel i dwóch nauczycieli pomocniczych. We wsi w trzeciej ćwierci XIX w. uczyli nauczyciele: Weniger i Fedor Hoffmann. W 1926 r. we wsi były dwie szkoły: wspomniana już katolicka z dwoma klasami i dwoma mieszkaniami dla nauczycieli oraz szkoła wiejska, prawdopodobnie zbudowana po pożarze w 1737 r., mieściła ona mieszkanie dla nauczyciela, pełniła też funkcję przytułku i więzienia. W 1944 szkole podstawową zamknięto i rozlokowano w niej oddział żołnierzy z armii gen Własowa, który wraz z Volkssturmem miał bronić wsi przed ofensywą Sowietów. Po przejściu frontu w budynkach szkolnych stacjonowali żołnierze rosyjscy.
Leszek A. Nowak (dzięki uprzejmości „Wiadomości Powiatowych")
